Metin / Text
-
Gelişmekte olan ülkelerin çoğunda birincil sağlık hizmetleri dört düzeyde örgütlenmiştir: 1. Köy düzeyinde, köy halk sağlığı görevlisi tarafından sürdürülmekte, köy halk sağlığı grubu tarafından yönlendirilmekte, teknik olarak da sağlık bakım örgütünün daha üst düzeydeki kuruluş veya kişisi tarafından desteklenmektedir. Bu düzeyde sürdürülen etkinlikler tanı, denetim, olanak olduğunda da ana çocuk sağlığı, beslenme, hijyen gibi konuları içermektedir. 2. Birkaç köyü içeren alanlar ise sağlık evi düzeyinde sağlık hizmeti götürülmekte, burada iki veya daha fazla görevlinin veya bir ekip hizmetinin sürdürülmesi amaçlanmaktadır. 3. Sağlık merkezi düzeyindeki örgütlenmede ise gerek köy ve gerekse sağlık ocağı birimlerinden sevk merkezi işlevini sürdürmektedir. Genellikle en az 5000 ve bölgeye göre çok daha fazla sayıda kişiye hizmet götürebilmektedir. 4. Birincil sağlık hizmeti hastanesi (bizde bölge hastanesi) ise küçük cerrahi uygulamaları, doğum ve jinekolojik uygulamalarla ilgili olanakları gereksinen hastaların sevkedildiği, sağlık merkezi ekibine teknik ve eğitsel açıdan destek sağlayan bir merkez niteliğindedir. Bazı ülkelerde çok daha fazla oranda gelişmiş ve bir ara hastane niteliği kazanmıştır. Gelişmekte olan ülkelerin büyük çoğunluğunda laboratuvar hizmetleri genellikle birincil düzeydeki hastanede (bölge hastanesinde) sağlanan bir olanak niteliğinde görünmektedir. Bu durum ülkelerin büyük çoğunluğundaki sağlık hizmetlerini merkezi düzeyde ve nadiren de periferde geliştirmeyi amaçlayan politikalarına uygundur. Son zamanlarda bazı ülkelerde söz gelimi Endonezya, Malezya, Sudan, Birleşik Kameron Cumhuriyeti'nde sağlık merkezlerinde laboratuvar hizmetleri örgütlenmeye başlanmıştır. Çevredeki laboratuvarlar genellikle kısa süreli eğitimden geçmiş bulunan görevliler tarafından çalıştırılmaktadır. Teknik denetim, rehberlik, kalite kontrolu, verimlilik değerlendirmesi; gerekli araç ve gereçlerin bakımıarı merkezi veya bölgesel halk sağlığı laboratuvarının görevidir. Güvenilir laboratuvar sonuçlarının sağlanabilmesi bakımından kalite kontrolu zorunludur. Birincil halk sağlığı hizmetleri düzeyinde yöntemin çok basit olması, yerel olanak ve kaynaklara uydurulması gerekir. Yetişkin bir laboratuvar görevlisi sürekli ve doğrudan denetimi sağlamalıdır. Birincil düzeydeki halk sağlığı laboratuvarı aynı zamanda merkezi laboratuvar tarafından yönlendirilen daha etkin kalite kontrol uygulamalarından başka merkezi laboratuvara kontrol örneklerinin sağlanmasında da etkin olarak görev almalıdır. Sağlık Ocağı Laboratuvarı Sağlık ocaklarının ana işlevleri dispanserlerden veya sağlık evlerinden tarama amacı ile gönderilen hastalarla ilgi koruyucu, hizmetlerin sağlanması; onların aile planlaması, postnatal bakım, beslenme ve sağlık konularında eğitilmeleri ile ilgili olarak gerekli değerlendirmeleri yapabilmelidir. Yönetsel olarak birincil halk sağlığı hizmeti hastanesine bağlı bulunmalıdır. Ekipte bir tıbbi görevli, iyi yetişmiş bir hemşire, bir ebe, iki veya üç yardımcı bulunmalıdır. Eğer gerekirse hastaneye sevkedilecek hastalarla ilgili birkaç yatağının da bulunması gerekmektedir. Sağlık hizmetlerinin niteliğini ve verimliliğini arttırması nedeni ile, sağlık hizmetlerinde laboratuvarıarın geliştirilmesi önem taşımaktadır. Sağlık hizmetlerini sunmakla görevli kişiye veya tanı konulamayan hastalıklarda yardımcı olabilecektir. Yeterli ve zamanında tanı hastaya en uygun tedavinin verilebilmesi olanağını sağlayacak birçok vakada gelecekte hastaneye yatırılma zorunluluğu ortadan kalkacağından, sağlık bakımının maliyetini düşürecektir. Laboratuvarı olanağı hastanın hastaneye sevki ile ilgili olarak karar verirken de aydınlatıcı olacaktır. Bölge hastanesinin laboratuvarında en azından kalifiye bir laboratuvar teknisyeni ve iki veya eğer mümkünse daha fazla yardımcıyı gereksinmektedir. Laboratuvar teknisyeninin temel görevleri: 1. Hastanede gereksinme duyulan bütün rutin ve özel laboratuvar değerlendirmelerini yapabilmelidir. 2. Örnekleri toplayabilmeli ve gönderebilmelidir. 3. Laboratuvar görevlilerine ve eğitilmemiş elemanlara eğitimleri ve teknik bakım yönünden destek olabilmelidir. 4. Ayıraçları hazırlayabilmeli, gerektiğinde zamanında sağlayacak biçimde bildirebilmelidir. 5. Laboratuvar araç ve gereçlerinin bakımını yapabilmelidir. 6. Çalışmalarını aylık raporlar halinde sunabilmelidir. Sözkonusu bölge laboratuvarı, laboratuvar hizmetleri ağının bütünleyici bir bölümü olmalıdır. En yakın bölge veya devlet hastanesi ile veya daha yüksek düzeydeki laboratuvarlarla yakın bir bağlantı içerisinde olmalıdır. Bu kuruluşlardan gerektiğinde teknik yardım, denetim, kullanılmaya hazır reajentler açısından yararlanabilmelidir. Hastaların tanı ve tedavisine yardımcı olabilmek bakımından bireysel test ve anlizlere ağırlık verebilmeli fakat aynı zamanda halk sağlığı laboratuvarını epideyolojik denetlemelerin yapılabilmesi için de kullanabilmelidir. Halk sağlığı merkezi laboratuvarının yapması gerektiği bildirilerinlerin yanısıra sahada halk sağlığı uygulamaları ile ilgili önemli klinik kimya hematoloji, bakteriyoloji ve parazitoloji değerlendirmelerini de yapabilmelidir. Hastanede yatan hastaların değerlendirmelerinin yanısıra onlarla ilgili olmayan zu değerlendirilmesi (sağlık memuru tarafından yapılan ve doğrudan laboratuvarın alanıyla ilgili olmayan kolor ve nitrat analizleri gibi) ve epidemilerin kontrolu ile ilgili mikrobiyolojik testleri yapabilmelidir. Gelişmekte olan birçok ülkelerde bakteriyolojik kültürler birincil halk sağlığı laboratuvarının görevleri arasına alınmamıştır. Bu büyük oranda araç, gereç ve maddelerin sağlanması ve maliyeti kısmen de teknik güçlüklere bağlı bulunmaktadır. Bu düzeyde özellikle sahada bulaşıcı hastalıkların önemi gözönüne alındığında sudaki koliform basillerle ilgili olanlar dahil olmak üzere bazı temel kültür olanaklarının sağlanması büyük önem taşır. Eğer basit tekniklerle kullanılabilecek biçimde kültür ortamları sağlanır ve merkezi laboratuvar tarafından sürekli hazıredilebilirse teknik güçlüklerin büyük çoğunluğunun yenilebilmesi mümkündür. WHO tarafından yayınlanmış bulunan «Birincil Halk Sağlığı Hizmetlerinde Laboratuvar» isimli yapıtın 2.1 bölümünde (8-9 sayfalar) primer halk sağlığı hastanesinde yapılabilecek 42 test sıralanmıştır. Sağlık merkezi laboratuvarıarı ile, primer halk sağlığı hastanesi laboratuvarlarında gerekli araç, gereç ve reajentler I ve II nolu eklerde verilirken III nolu ekte de toplumun sağlık sorunları ile ilgili olarak önceliği bulunan ek test araç, gereç ve reajentler sıralanmaktadır. Laboratuvar örneklerinin toplanarak gönderilmesi: Kırsal kesim halkının laboratuvar hizmetlerinden daha yaygın olarak yararlanmasını sağlayabilmek için örneklerin toplanması ve gönderilmesiyle ilgili olarak güvenilir bir düzenin kurulması gerekir. Bu laboratuvar görevlisinin görevleri arasında olmakla birlikte hizmetin köy düzeyine kadar genişletildiği durumlarda sağlık görevlisinin de eğitildiğinde örnekleri toplayabilmesi ve gönderebilmesi gerekmektedir. Kullanılacak kapları ve toplama yöntemlerini sağlamak referans laboratuvarının sorumluluğudur. Bazı ülkeler bunu doğrudan genel laboratuvar teknolojisinin standardizasyonu ile ilgili olarak merkezi laboratuvarlar tarafından sağlamaktadır. Laboratuvar görevlilerinin eğitilmesi: Primer halk sağlığı düzeyinde laboratuvar görevlileri etkinlikleri ve sorumluluklarının bilincine varabilmeleri açısından yeterli bir eğitim almalıdırlar. Yalnız pratik uygulama becerilerini değil aynı zamanda testlerin anlamını, sağlık hizmetlerinde laboratuvarın önemini kavrayacak biçimde eğitilmelidirler. Sağlık ekibinin etkin bir bireyi olabilmeli, ekibin diğer eIemanları ile uyum içerisnde çalışabilmelidir. Hematoloji, biyokimya ve mikrobiyolojik testleri yapabilmelidirler. Eğitilmeleri sırasında o ülkenin sağlık gereksinimlerine, ülkenin kaynaklarına dikkat edilmeli, eğitim amaçları önceden belirlenmelidir. Gelişmiş ülkelerin laboratuvar yöntem ve olanaklarına amaçsız olarak özenilmemelidir. Sağlık merkezi laboratuvar görevlisi mümkünse çalıştığı bölgenin halkından olmalıdır. 5-8 yıllık genel bir eğitim almalı, en yakın bölge hastanesinde 6-12 ay süre ile eğitilmelidir. Eğitimi, eğitim ve görişitsel araçları kullanabilme konusunda yeterli bir laboratuvar teknisyeni tarafından yapılmalıdır. Resmi eğitiminin bir bölümü olarak, eğiticisinin gözetimi altında hizmet içi eğitim alması sahadaki olanaklara uyum sağlayablimesi içinde daha sonraki çalışma ortamında da önceden çalışması gerekmektedir. Eğitiminde sorumluluk alan kişiler daha sonra teknik olarak onun desteklenmesinde ve denetlenmesinde de görev almalıdırlar. Bunu düzenli ziyaretlerle sağlamalıdırlar. Hastane laboratuvar teknisyenlerinin eğitilmesi öğrencinin genel eğitim düzeylerine göre 2-3 sene olmalı, toplam öğretim süresi 10-12 sene civarında bulunmalıdır. Eğitimde pratik uygulamalara ağırlık verilerek en önemli laboratuvar teknikleri üzerinde durulmalı, uygulamanın organize bir enstitüde sürdürülmesi gerekmektedir. Öğrencinin temel laboratuvar teknolojisinin prensiplerini kavramasına yeterli bir teorik bilgi ile donatılması zorunluluğu bulunmaktadır. Eğitiminin son yılında laboratuvar teknisyeninin en az üç ay hizmet içi eğitim görmesi gerekir. Kırsal kesimdeki kurallara uyabilmesi açısından zamanının bir bölümünü de halk sağlığı laboratuvarında geçirmelidir. Bu; sağlık merkezindeki hizmetin standardizasyonu, aynı zamanda da denetim konusunda deneyim sahibi olabilmeleri için gereklidir. Laboratuvar teknisyeni hastane ekibinin bir üyesi olduğunu kavramalı, bütün uygulamalarda etkin bir görev alabilmenin sorumluluğunu duyabilmelidir.
Tablo Başlıkları / Table Heads
-
Tablo 1: Bir sağlık merkezi için temel testler ve uygun yöntemleri
